استعمالات واژه «الحکمه» در قرآن
استعمالات واژه «الحکمه» در قرآن
نوشته: صالح بن عبد الله بن حميد
ترجمه: اسحاق بن عبدالله دبيری العوضی رحمه الله
کلمه‌ي حکمت در نصوص دینی بر مواردی اطلاق شده که معنی
سابق در آنها باشد: 
یک جا مراد از آن کتب آسمانی از جمله قرآن، انجیل و غیره است.
و
جای دیگر مراد از آن نبوت، هدایت، رشد، عدالت، علم، حلم و تفقه است (1)
موعظه حسنه (به شیوه خوب):
در تعریف
گذشته از حکمت ملاحظه میشود که موعظه به شیوه نیک و جدال به بهترین شیوه از
بارزترین مصادیق داخل در مفهوم حکمت هستند ولی برای تعریف و توضیح بیشتر شایسته است
که به صورت خاص ذکر شوند زیرا آیه در صدد بسط و تفصیل مفهوم حکمت است و لذا این دو
مصداق را بصورت خاص ذکر کرده: «ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ
وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ»(2).
به
وسيلهء حكمت به سوي راه پروردگارت دعوت كن، و به وسيلهء اندرزهاي نيكو، و با آنها
(مخالفان) به طريقي كه نيكوتر است به مناظره پرداز.
و از آنجا که دو تعبیر
«الموعظة الحسنة» و «جادلهم بالتی هی أحسن» داخل در مفهوم حکمت هستند، عطف آنها بر
حکمت از باب عطف خاص بر عام میباشد.
و اصل در موعظه به نیکی این است که گفتاری
باشد که روان مخاطب را نرم و آماده انجام افعال نیک و اجابت دعوت داعی گرداند.
و
موعظه؛ تشویق و ترهیب و هشدار و بشارت را در بر می‌گیرد. و به همین دلیل ابن عطیه
گفته است: «الموعظة الحسنة»، ترساندن و امیدوار کردن و لطف کردن به انسان است، به
گونه‌ی که او را بزرگ بشماری و کاری کنی که فضائل را پذیرا باشد(3).
زمخشری به
یک معنی لطیف و ظریف در آن اشاره می‌کند، آنجا که می‌گوید: «الموعظة الحسنة» آن است
که قصد نصیحت و نفع رسانی بر مخاطب پوشیده نماند.
و خلاصه اینکه مراد از آن:
یادآوری خیر و نیکی است که بوسیله آن قلب نرم می‌گردد(4).
و این اشاره زیبایی
است که اهل علم در وصف موعظه به شیوه نیک بیان کرده‌اند که در دعوت به حکمت نیست. و
گفته‌اند: موعظه به «شیوه نیک» مقید شده در حالی که حکمت مقید نشده و بصورت مطلق
ذکر شده به این علت که حکمت تعلیم جویندگان کمال است توسط معلمی که به تعلیم
دانش‌‌آموزانش اهتمام می‌ورزد و بنابراین جز شیوه نیک و پسندیده نمی‌تواند داشته
باشد و نیازی به تنبیه ندارد تا حَسَن [و شیوه نیک] بودن معنی پیدا کند.
ولی از
آنجا که در «الموعظة الحسنة» غالبا مراد بازداشتن مخاطب از ارتکاب اعمال ناپسند و
افتادن در آن میباشد، لذا احتمال دارد که یک درشتی و گستاخی از جانب واعظ و یا یک
دلشکستگی در دل مخاطب ایجاد شود [و لذا مقید شده به (شیوة نیک)].
و یکی از
شیوه‌های نیک موعظه نرمی در سخن و تشویق مخاطب به نیکی است: «اذْهَبَا إِلَى
فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى. فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ
أَوْ يَخْشَى»(5).
به سوی فرعون بروید چرا که او طغيان و سرکشی کرده است * با
سخن نرم با او سخن بگوييد، شايد متذكر شود يا از خدا بترسد.
--------
پی نوشت
ها:
1- لسان العرب، 12/140 – 142. المعجم الوسیط، 1/90. القاموس المحیط،
4/98.
2- سوره نحل : آیه 125.
3- التعریفات، ص 132.
4- البحر المحیط،
5/549.
5- سوره طه : آیات 43 و 44.
بر گرفته از کتاب حكمت
در دعوت و تبليغ
بسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ